De bodem onder je gezondheid

Graag neem ik je in deze longread mee in de analogie tussen de bodem, jouw darmen en je brein. De bodem waarop je eten groeit, en je darmen zijn dé hoofdrolspelers als het gaat om onze breinvitaliteit en veerkracht. Beide hebben ongelooflijk veel invloed op ons brein, of het nu gaat om stressbestendigheid, stemming of levenskwaliteit. In dit artikel vind je volop tips hoe je met mes en vork aan beide bodems tegelijk kunt werken. Op het eind doe ik graag een appèl op jouw vitale mensbrein: vooruitkijken, regie nemen en de rust bewaren, zeker in deze woelige onzekere tijden. Laten we goed gastheer zijn of worden voor zowel de aarde als onze darmbacteriën via mes en vork.

Ik schreef eerdere longreads over de bodemuitputting in relatie tot 'hidden hunger' en over bodemuitputting in relatie tot hormonale verstoringen.

Om de groei naar 10 miljard wereldburgers in goede banen te leiden moet er steeds, intensiever en efficiënter voedsel geproduceerd worden, zegt de moderne, industriële landbouw. In de oorspronkelijke, biologische landbouw hoor je ook andere opvattingen “In Nederland zouden binnen een jaar de opbrengsten kelderen als we zouden stoppen met kunstmest en bestrijdingsmiddelen, zo ziek is onze bodem".

De veerkracht en vitaliteit van onze gewassen en bodem is volgens de laatste groep zo verslechterd door de 'chemische landbouw' dat we alleen nog met flink veel ‘chemische infusen’ voedsel kunnen produceren. Heel ongemerkt is ons voedsel de afgelopen 40-50 jaar tot wel 70 procent minder aan voedingsstoffen gaan bevatten.[14] Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben we namelijk een steeds verdere intensivering en industrialisering van de landbouw doorgevoerd. Hierdoor is onze bodem anno nu ziek, uitgeput en verarmd. Roosevelt sprak in 1930 al de historische woorden na de grote zandstorm in Amerika: 'Een land dat zijn bodem vernietigt, zal zichzelf vernietigen'.

En niet alleen hier: begin 2021 kwamen de Indiase boeren wederom in opstand tegen de ‘groene revolutie’ die hen totaal afhankelijk heeft gemaakt van de chemische landbouw. Vandana Shiva schreef er het indrukwekkende boek ‘Wie de wereld nu echt voedt’ over. En onlangs verscheen het prachtige boek van Paul Hawken: Regeneration. 

Bodem, darmen en brein.

Gezonde darmen vormen de basis van onze totale gezondheid, alleen al omdat bijna 80% van ons immuunsysteem zich daar bevindt. Ook bij klachten van ons brein zouden we de oorzaak en de oplossing vaker moeten zoeken in de bodemgezondheid. Emotionele, psychische, mentale en cognitieve klachten en ziekten zullen in 2030 onze grootste ziektelast zijn. (3) Uiteraard zijn er ontelbare externe oorzaken voor ziekten en klachten van het brein, maar de interne oorzaak zou in mijn optiek veel meer aandacht moeten krijgen. Vraag aan mensen wat hun zorg voor ouder worden is en het gros zegt: ‘dat mijn brein niet meer naar behoren functioneert’. We zijn in de landbouw en gezondheidszorg steeds meer gaan blindvaren op technologische en farmaceutische oplossingen. Deze lijken, zeker als het gaat om klachten van ons brein, niet altijd een oplossing te kunnen bieden: “De gezondheidszorg lijkt maar in beperkte mate verantwoordelijk te zijn voor onze gezondheid. Scholing, leefstijl en preventie lijken veel bepalender zijn voor ons welzijn.”(4)(5) Gelukkig kunnen we met elke hap die we in onze mond stoppen een bijdrage leveren aan beide bodems.

Wij zijn ook wat ons eten at

In 2016 kochten mijn man en ik een paar hectare landbouwgrond. Over gezonde voeding schrijven en spreken deed ik al jaren, maar steeds vaker hoorde ik mezelf uitleggen dat de fase vóórdat het voedsel op ons bord ligt bepaalt óf en hóe voeding in ons lichaam zijn werk kan doen. De bodemanalyses die we lieten maken, schokten mij behoorlijk. Ik zag een duidelijke analogie met de uitslagen die ik bijna 16 jaar lang bij mijn cliënten had bestudeerd. En besefte meer dan ooit: “Wij zijn wat ons eten at.” De bodem is anno 2021 lang zo rijk niet meer aan voedingsstoffen als we misschien wel denken. 40% van de grond wereldwijd is volgens de Global Land Outlook zo ernstig gedegradeerd dat we, als we niets doen het risico lopen dat de bodem weldra niet meer in staat is om ons voedsel te schenken. De ingeslagen weg naar voedselzekerheid lijkt er eentje te worden waarin we afstevenen op voedselonzekerheid.

Ik besefte door deze uitslagen dat de spreuken ‘betaal de boer in plaats van de dokter’ en ‘de boer is de apotheker van de toekomst’ meer waarheid bevatten dan ik ooit had gedacht. De bodemgesteldheid bepaalt ook onze water-, lucht- en voedselkwaliteit en daarmee voor een groot deel onze gezondheid. Hoe gezond voedsel werkelijk uitpakt in ons lichaam en brein is niet alleen afhankelijk van de kwaliteit van onze darmen en spijsvertering maar ook sterk afhankelijk van wat ons eten heeft gegeten: De plantaardige of dierlijke voedingsmiddelen op ons bord hebben voedingsstoffen ‘gegeten’ die de bodem, direct of indirect, aan ze geleverd heeft. Het verlies aan voedingstoffen door bodemverarming is desastreus te noemen. Zie plaatje rechtsonder.

De geschatte afname aan voedingsstoffen in ons voedsel sinds de industriële landbouw zijn intrede deed wordt geschat tussen de 20 en 70%. Rampzalig voor onze gezondheid omdat wij al deze voedingsstoffen hard nodig hebben om energie aan te maken zodat wij optimaal gezond door het leven kunnen gaan.

Bovenstaande tabel roept de vraag op of mensen die het westerse voedingspatroon volgen niet een grote kans hebben om de Aanbevolen Dagelijks Hoeveelheid (ADH) aan voedingsstoffen niet te halen. Logischerwijs hebben we veel minder voedingsstoffen tot onze beschikking hebben dan we denken. Met negatieve gevolgen voor de aanmaak van energie (in de biljoenen cellen van ons lichaam en brein). Er zijn ook onderzoeken die aangeven dat we ons nog steeds geen zorgen hoeven te maken.(12)Een andere zorg is dat het niet alleen om verminderde voedingsstoffen gaat maar ook om disbalansen tussen voedingsstoffen. Tussen veel mineralen en sporenelementen hoort een balans te bestaan om de fysiologische gang van zaken in ons lichaam/brein in goede banen te leiden. Doordat deze verschuiven in ons voedsel verschuiven ze ook in ons lichaam. Zo heeft de vermindering van magnesium in ons voedsel grote gevolgen voor de calcium-magnesium balans. Een absoluut of relatief overschot aan calcium ten opzichte van magnesium is mogelijk een van de oorzaken van hart-en vaatziekten.(12a) Dit is ook belangrijk om te weten als mensen calcium supplementen gebruiken: daarmee trek je, bij een tekort aan magnesium, immers de balans nog verder scheef.

Een van de eerste bodemanalyses die we lieten maken op Heerlijk Westerwolds Land. Wat niet in de bodem opneembaar is komt ook niet in ons voedsel. En zo zijn we de laatste 60 jaar heel wat voedingsstoffen in ons eten armer geworden. Zie ook mijn artikel over Hidden Hunger.

Silicium wordt wel eens het 'moedermineraal' van alle mineralen en sporenelementen genoemd: bij een gebrek aan silicium kan nagenoeg geen enkel sporenelement of mineraal efficient worden opgenomen. En dat heeft grote gevolgen voor onze gezondheid. Bovendien is silicium het enige mineraal dat aluminium* oplosbaar kan maken zodat het kan worden uitgescheiden. Bij een tekort aan opneembaar silicium (zie bodemanalyse hierboven) kan aluminium stapelen. En dat doet het vooral in ons brein. De ziekte van Alzheimer en Parkinson en autisme hebben bijvoorbeeld een link met aluminium stapeling in het brein.*Aluminium komt heel veel voor in de natuur. Verder hebben wij het toegevoegd aan veel voedsel (als E-nummer), vaccins en medicijnen als maagzuurremmers. Ook via kookpannen en folie krijgen we het binnen. Dat maakt onze behoefte aan silicium dus urgenter.

De link tussen bodem- en onze darmgezondheid

Veerkracht koesteren

De gezondheid en complexiteit/diversiteit van ecosystemen, dieren en mensen bepalen hun veer- en regeneratiekracht. Water of een bodems die vervuild zijn, kunnen zichzelf reinigen met hulp van planten, algen en micro-organismen. De natuur heeft een gigantisch arsenaal aan opruimers klaarstaan in de vorm van schimmels, bacteriën, virussen, insecten enzovoort, zodat er herstel van evenwicht plaatsvinden. Ook mensen hebben een enorme herstelcapaciteit. Heb je er wel eens bij stilgestaan hoe wonderlijk het is dat een litteken na een aantal dagen vanzelf zo mooi genezen is? Of dat je vaak herboren uit bed stapt na een paar dagen flinke koorts? Je lichaam heeft zichzelf als het ware gerepareerd. Deze herstelprocessen zijn echter niet onuitputtelijk. Bovendien kosten ze veel energie. Nu de ene crisis ingehaald lijkt te worden door de volgende, is veerkracht van nog groter belang. Bij een gezond mens of ecosysteem zorgen de regelsystemen die hiervoor beschikbaar zijn, dat bij elke verstoring zo snel mogelijk een nieuw evenwicht wordt gevonden. Gezonde ecosystemen zijn bovendien veel minder vatbaar voor ziekten, plagen en grote verstoringen. Lees verder in Gezondheid = veerkracht.

Neem de regie over je etensbord, zeker in tijden van stress

Stressvolle tijden en crises het hoofd bieden doen we primair om te overleven. Bij stress en overleven wordt ons ‘oerbrein’ ingeschakeld. Duurt dit lang en wordt stress chronisch, dan kan ons oerbrein ons emotionele- en mens-brein gaan overrulen. Verstand en gevoel communiceren dan nog nauwelijks met elkaar. Ons oerbrein is altijd gericht op kortetermijnoplossingen en is niet bezig met volgende week, volgende maand, laat staan de verre toekomst. Dat heeft grote consequenties voor zowel onze eigen gezondheid als die van de aarde. Zie mijn overzicht van deze drie breinen. Onze huidige leefstijl en omgeving zijn voor het gros van de mensen stressvol (niet alleen door crises maar ook omdat ze onze oerbehoeften niet vervullen) waardoor bij velen het oerbrein de touwtjes stevig in handen heeft. Dé snelste manier om dit oerbrein af te remmen, is door de natuur op te zoeken en met wezenlijke menselijke behoeften zoals voedsel en zingeving bezig te zijn. Zo kunnen onze andere twee breinen ook weer een aandeel krijgen. De breinen die ons socialer, empathischer, gezonder, blijer maken en ons weer compassie laten hebben voor alles wat leeft. Eten dat al het leven op aarde koestert en bijdraagt aan onze gezondheid, is voor ons mensbrein een vanzelfsprekende keuze. Ons mens- en emotionele brein zijn blij met voedsel dat ‘een gezicht heeft’. “Als we niet weten wat we eten, hoe weten we dan wie we zijn?”

Zelf weer de tijd nemen om eten te verzamelen, te bereiden en er mooie verhalen bij uit te wisselen, is zo belangrijk om jezelf optimaal door een crisistijd heen te loodsen. Een prachtige manier om je oerbrein achter het stuur vandaan te krijgen is door je te focussen op een wezenlijk aspect van je leven: met het leven bezig zijn. Met voedsel bezig zijn is met het échte leven bezig zijn. Stel je eens voor dat 100 Nederlanders 1x per week met een ander tafelen. Wat een feest voor ons emotionele brein; samen eten en elkaars verhalen horen. En stel dat jij als gastheer je gasten aan tafel gepassioneerd het verhaal van de bodem-, darm en breingezondheid gaat vertellen. Dat je daarom die eenvoudige, voedzame maar zeer smakelijke maaltijd op tafel hebt gezet. Als jouw gast vervolgens ook elke week een gast aan tafel uitnodigt en hetzelfde doet, dan hebben we in no-time miljoenen mensen bereikt met dit verhaal. En stel je eens voor dat grote bedrijven, overheden, scholen en zorginstellingen besluiten ook meedoen: mensen eten voorzetten dat de lokale boer, de bodem, de natuur, het milieu en de gezondheid van mens en dier dient. Dit is geen utopie maar kan werkelijkheid worden als we de regie terugpakken.

Laat de boer jouw apotheker van de toekomst zijn

Neem de regie over je etensbord

Het lijkt soms alsof we slachtoffer zijn van de dingen die ons overkomen en we steeds minder regie over ons leven hebben. Richt je daarom op de dingen waar je wel zelf over kunt beslissen, zoals het voedsel dat je in je mond stopt. Mensen die de regie over hun eigen leven pakken, kunnen beter met tegenslagen en stress omgaan. Meer regie betekent een hogere kwaliteit van leven. Goed om te weten dat externe gebeurtenissen veel minder impact hebben op onze levenskwaliteit dan we vaak denken. Geluk, welvaart en voorspoed zijn niet dé grote bepalende factoren voor onze levenskwaliteit. Zingeving, autonomie/regie/keuzemogelijkheden, hoop en gezonde relaties (met mensen en de natuur) zijn dat wel.
‘Elk mens kan in alle gegeven omstandigheden kiezen welke houding hij aanneemt. Elk moment is een keuze.’ (Edith Eger)

Dus laten we ons ontworstelen aan de ‘illusie van machteloosheid’ (Citaat Jan Rotmans). We zijn niet machteloos en we kunnen van alles doen. Als bedrijven, overheden, scholen, boeren, producenten, ziekenhuizen, consumenten andere keuzes maken dan verandert de wereld. We gaan een prachtige toekomst tegemoet als we niet langer wachten met het eten van lokaal voedsel waarmee we beide bodems dienen. Als wij bewust kiezen voor ons etensbord een duurzaam en lokaal gaan eten dan geven we de boer die duurzaam met zijn bodem omgaat weer een kans. Ik citeer de woorden van Paul Hawken, zie begin van dit artikel : “Kiezen voor lokaal en regeneratief voedsel is één van de belangrijkste hefbomen die we als individu hebben”, gaat Paul verder. “Het verandert voedselbedrijven, boerderijen, de bodem, biodiversiteit, supermarkten, gezondheid, alles. Soms denken mensen dat hun keuze geen verschil maakt. Maar wiens keuze maakt dan wel een verschil? Iedere verandering begint met één persoon, net zoals dat ieder levend organisme met één cel begint.”

Voeding en leefstijl zijn ‘hot’. Wat zijn we, gelukkig maar, druk bezig met voeding & leefstijl. Zeer positief omdat een gezonde voeding en leefstijl in 90-95% onze gezondheid en vitaliteit bepalen.[19] Hier is dus grote winst te behalen. De huidige interessen in een gezonde voeding & leefstijl krijgt logischerwijs nog meer impact als we hierin de fase gaan betrekken vóórdat het voedsel op ons bord ligt. Die fase bepaalt namelijk óf en hóe voeding in ons lichaam zijn positieve uitwerking kan hebben. Misschien is de spreuk ‘betaal de boer in plaats van de dokter’ meer waar dan ooit. Zeker omdat er al steeds meer inzichten zijn omtrent de gevolgen voor de volksgezondheid van de huidige landbouwmethoden. Zie bijvoorbeeld deze video.

Waar de industriële landbouw vooral gericht is op ‘opbrengst per hectare’ zou het logisch zijn dat voedingswaarde of gezondheidswaarde per hectare een beslissende rol gaat krijgen. Wat hebben we aan eten dat geen voeding maar vulling is en onze gezondheid geen diensten kan bewijzen? Niet voor niets wordt er wel eens gezegd dat een boer die goed voor zijn grond zorgt ‘De apotheker van de toekomst’ is.

Mag ik een appèl op jouw gastheerschap doen?

Als consument zijn we allemaal een deel van bovengeschetste problematiek. Maar ook een deel van de oplossing. Het is duidelijk: met ons mes en vork hebben we de regie over onze eigen fysieke, mentale en emotionele gezondheid. Maar ook over die van de natuur, het milieu, het landschap en de bodem. Door onze voedselkeuzes hebben we grote invloed op de kwaliteit van ons eigen leven en op die van de aarde.

We hebben jaren van overvloedig, extreem goedkoop bulkvoedsel gekend waar we weinig voor hoefden te doen en te betalen. Waar we bovendien onze ogen konden sluiten voor de armoede, uitbuiting, het dierenleed en de natuur- en ecologische rampen die zich buiten ons gezichtsveld afspeelden. Die tijd lijkt voorbij: de aarde zit aan zijn taks qua draagkracht. We moeten door de zure appel heen bijten als we op een bewoonbare aarde willen blijven leven die ons nog voedsel, water en schone lucht kan leveren Dus laten we daar NU voor kiezen. Daarmee zetten we ook direct de rem op het ontstaan van nieuwe crises. Per slot van rekening zijn alle recente crises voor een groot deel veroorzaakt door onze eigen messen en vorken. 

Laten we daarom met ons allen gastheerschap voor beide bodems tonen. Met onze messen en vorken kunnen wij het tij keren. Goedkope voedselkeuzes lijken door de inflatie nog aantrekkelijker geworden. Maar om jezelf en je naasten door tijden van crisis heen te loodsen heb je topvoedsel uit gezonde bodems nog harder nodig.

Ik doe je graag volop ideeën en inspiratie aan de hand met mijn boeken en mijn bookazine Mooi Eten/Mooi Leven hoe je lekker, gezond, lokaal en betaalbaar voor beide bodems kunt zorgen. 
Mijn hoop is dat er in ieder van ons ooit weer een beetje indianen bloed gaat stromen. En dat we beseffen dat deze eeuwenoude wijsheid van de Cree Indianen ons allemaal aangaat: