Chronische stress? Weet wat je eet!

Chronische stress en bijnieruitputting nemen bijna epidemische vormen aan in onze maatschappij. Ook op steeds jongere leeftijd. Hoe kan het dat de lichamelijke, emotionele en mentale symptomen van chronische stress zo divers zijn? En zo per persoon kunnen verschillen? Hoe herken je dan toch de signalen die erop kunnen duiden dat je stresshormonen in de ‘overdrive’ staan, dan wel de uitputting nabij zijn? En niet alleen je hormonen maar ook je neurotransmitters kunnen danig uit balans raken door chronische stress. En nog veel belangrijker: kun je het voorkomen en/of is er iets aan te doen met voeding en leefstijl? Op het gebied van leefstijl en stressmanagement zijn er al heel wat behandelingen en therapieën. Om ook de lichamelijke kant van het verhaal te doorgronden, heb je meer basiskennis nodig over je lijf en over wat stress met je doet. Mag ik je, om het begrijpelijker te maken, mee terugnemen in de tijd? Het is 1847 als Thomas Edison deze wijze woorden uitspreekt:

Wat doet chronische stress eigenlijk?

Half Nederland ervaart klachten door chronische stress! (1) Niet zo vreemd dus dat er al veel over geschreven is. In dit artikel ga ik daarom niet nog eens beschrijven hoe stress hormonaal en neuronaal gezien werkt, maar wel wat de verstrekkende gevolgen ervan kunnen zijn. Ik focus me daarbij vooral op de vele gedaantes die chronische stress kan aannemen. En ga wat dieper in op het fenomeen 'bijnieruitputting'. Omdat chronische stress je totale hormoonsysteem uit balans kan brengen is het woord 'bijnieruitputting' misschien wel een understatement.  Was het maar waar dat alleen je bijnieren uitgeput zouden raken. Maar je hele hormoon-, neurotransmitter- en immuunsysteem raakt uit balans door chronische stress. Simpelweg omdat stresshormonen niet bedoeld zijn om langdurig aan te maken. Zie ook het prachtige boek van Zapolsky, "why zebra's don't get ulcers") waarom bij een dier de stresshormonen wél weer worden uitgezet en bij een mens vaak niet. Zie voor veel meer informatie over stress ook mijn blog chronisch gezonder eten in tijden van stress en mijn 'sprookje' over een bonte vliegenvanger, waarin ook de negatieve gevolgen voor onze voortplanting aan bod komen.

Stress is oké, chronische stress niet

Het in stand houden van de stressreactie heeft verstrekkende gevolgen. Bij chronische stress maken je bijnieren bijvoorbeeld cortisol aan. Dit hormoon ‘zet alles uit’ wat niet met overleven te maken heeft. Voor een korte tijd is dat prima, duurt het lang dan kan het ziekmakend worden. Het hormoon cortisol moet chronische stress in goede banen leiden. Overmatig cortisol richt zich op overleven en remt daardoor alle andere functies als slaap, schildklier/stofwisseling, spieropbouw, herstel, spijsvertering, aanmaak feelgoodstoffen af.

Uitgebreide informatie hierover vind je in mijn boek "Alles draait om je hormonen".

Fysieke stress

Veel te vaak denken we bij stress alleen aan een te volle agenda, tijdgebrek, grote zorgen, emotionele of sociale problemen etc. Dit zijn inderdaad belangrijke oorzaken van stress, maar ook fysieke klachten kunnen grote stress veroorzaken. De oorzaak van uitputting zou dus feitelijk ook een lichamelijke oorsprong kunnen hebben. Je brein (een taak van de hypothalamus) filtert ALLES wat er in je lichaam gebeurt. Zodra het signaleert dat iets de normale fysiologische gang van zaken verstoort of bedreigt, wordt er actie ondernomen om terugkeer naar de normale situatie mogelijk te maken. Daarbij worden allerlei hormonen en je zenuwstelsel ingezet.

Voorbeelden van fysieke/biochemische stress die ook een stressreactie oproepen

• Sterk schommelende bloedsuikerspiegels. Je lichaam ervaart grote stress bij zowel te veel als te weinig glucose in de bloedbaan. Zie ook het You Tube filmpje hierboven. Of lees mijn weetje "Koolhydraten kunnen je maken of breken"
• Flinke verstoringen van de zuur-basebalans. Je lichaam kan veel te weinig energie generen als dit evenwicht verstoord is. En gebruikt ongelooflijk veel mineralen en sporenelementen om de PH van je bloed weer op peil te krijgen. Als dit vaak gebeurt gaan er veel van deze voedingsstoffen 'op' aan het herstellen van deze balans.
• Een disbalans in stressremmende stoffen, hormonen of neurotransmitters. Deze kunnen eraan bijdragen dat jij je door allerlei kleinigheden gestrest kunt voelen. Denk aan een tekort van het anti-stressmineraal magnesium, onze lichaamseigen angst/paniekremmer progesteron of de rustgevende stof GABA.(13) Zie het plaatje hieronder: bij een GABA disbalans wordt je steeds stressgevoeliger. Zie uitgebreide informatie over de belangrijkste neurotransmitters in mijn boek 'Je Brein Vitaal'. Een chronisch verhoogd cortisol heeft een diepgaande invloed op de werking van alle hormonen en neurotransmitters in ons lichaam/brein.
• Een leaky gut, waardoor heel veel vitale voedingstoffen niet meer worden opgenomen maar toxines, niet goed afgebroken eiwitten, micro-organismen etc. wel.  Zie verder bij disbalans in je darmen. En het artikel vezels, vezels, vezels die de cascade van een leaky gut naar een leaky brain beschrijft. Schadelijke stoffen die zich zo in je brein kunnen 'nestelen' is uiteraard ook topstress! 

• Chemische stress/hormoonverstorende. stoffen. Je darmen en lever kunnen toxines bijvoorbeeld niet goed afbreken: ook dit wordt door je hypothalamus gesignaleerd als een bedreiging voor je gezondheid. Bovendien zijn je darmen de hoofdproducent van neurotransmitters die je juist nodig hebt om je veerkracht in tijdens van stress te behouden.
• Te grote fysieke inspanningen. Denk aan topsport of extreme lichamelijke inspanningen. Maar ook operaties en zware medische behandelingen. Je hypothalamus ervaart dit ook als stress. Denk ook vooral aan voldoende eiwitten in deze situaties: deze heb je verhoogd nodig bij ziekte, inspanning, stress (ook om stressremmende neurotransmitters aan te maken), vegetarisch eten etc. Bij onvoldoende eiwitten kunnen 
• Chronische ontstekingen. Ontstekingen in je lichaam geven altijd een stressreactie, omdat ze je gezondheid bedreigen. Zodra je immuunsysteem de ontsteking de baas is, daalt de aanmaak van stresshormonen. Bij mensen met chronische ontstekingen blijft het stress-systeem constant actief. En wat nog vervelender is: uitputting van cortisol ten gevolge van langdurige stress ondermijnt je immuunsysteem zodat je gevoeliger voor allerlei ontstekingen wordt. Daarom is het belangrijk om bij chronische ontstekingen geen olie op het ontstekingsvuur te gooien, maar juist ontstekingsremmend te eten. Zie plaatje hieronder. Onstekingsremmend eten kun je vooral doen als je zelf weer baas wordt in je pan: dus zonder pakjes en zakjes.
• Uitputting van de schildklier. Hierdoor vertraagt je stofwisseling en wordt er te weinig energie aangemaakt om alle processen in lichaam en brein in goede banen te leiden. Vergelijk het maar met het liedje ‘Alles ziet er anders uit als de zon schijnt’. Alles ziet er ook anders uit als je voldoende energie hebt. Bij te weinig energie zie je nu eenmaal meer apen en beren op de weg dan wanneer je overstroomt van de energie. Daardoor activeer je je stress-systeem.

Als je bovenstaande leest, snap je waarschijnlijk al dat de gevolgen van chronische stress misschien veel veelomvattender kunnen zijn dan we denken. En misschien is hierdoor een groot deel van de hedendaagse klachten die we behandelen met medicijnen eigenlijk het gevolg van een chronische stressreactie. Of ... andersom: is bijvoorbeeld de chronische verstoring van jouw zuur-base balans de katalysator op je dagelijkse stressreactie. Hierna laat ik je zien wat er, op allerlei gebieden, kan gebeuren als stress dag in, dag uit je hypothalamus activeert tot de aanmaak van stresshormonen.

NB: In onze spreektaal noemen we ze stresshormonen, maar feitelijk zijn het natuurlijk anti-stresshormonen.

Waarom chronische stress je zo uit balans kan brengen

Voorbeelden van bedreigende situaties las je hiervoor. Als deze langdurig aanhouden of te vaak plaatsvinden, maakt je lichaam ook langdurig /te vaak cortisol aan. En cortisol zet alle lichaamsfuncties die niet met overleven te maken hebben op een laag pitje. Je hypothalamus deelt, in situaties die bedreigend zijn, instructies uit aan het sympathische zenuwstelsel en hormoonsysteem dat alle energie moet worden ingezet om te overleven. Op zich een logische reactie, maar zo zorgt chronische stress er wel voor dat je sympathische zenuwstelsel constant geactiveerd wordt, terwijl je parasympatische zenuwstelsel niet meer aan bod komt. Waar het sympathische zenuwstelsel voor actie, alertheid en mobilisatie van suikers in de bloedbaan zorgt, heb je het parasympatische zenuwstelsel nodig voor slaap, herstel/reparatie, spijsvertering en rust. In een gezonde situatie wisselen deze twee zenuwstelsels elkaar af: je ‘actie zenuwstelsel’ is actief van ’s morgens vroeg tot het begin van de avond en daarna mag het ‘rust zenuwstelsel’ aan het roer. Dit zorgt ervoor dat je heerlijk slaapt en tijdens die rust alles repareert en reset. Zo begin je verkwikt en met een schone lei aan elke nieuwe dag.

Op eenzelfde manier instrueert de hypothalamus (via de hypofyse) ook je hormoonsysteem. Zie plaatje hieronder. In tijden van stress krijgt de hypofyse bijvoorbeeld geen opdracht om de schilklier adequaat aan te sturen. Aansturing van cortisol heeft dan veel meer prioriteit. Als je zou weten dat je uit cholesterol zowel progesteron als cortisol kunt aanmaken, begrijp je waarschijnlijk ook dat cholesterol in tijden van chronische stress vooral wordt gebruikt om cortisol aan te maken, ten koste van progesteron. Denk je eens in wat dat voor hormonale problemen kan geven in de tweede helft van de vrouwelijke cyclus of in de pre-menopauze. Zie uitgebreide informatie in mijn boek Alles draait om je hormonen.

Als chronische stress te lang duurt of te hevig is, hoef je geen glazen bol te hebben om te snappen wat dit voor verstrekkende consequenties kan hebben; niet meer repareren, herstellen, goed slapen en allerlei hormonen die ‘opzij geschoven’ worden. Zo valt ook te begrijpen dat je bijnier op een bepaald moment uitgeput kan raken, doordat het te lang veel cortisol heeft aangemaakt.

Bijnieruitputting is geen medisch erkende aandoening

Hoe kan het dan dat bijnieruitputting toch niet erkend wordt als aandoening? Zie dit citaat:

“In de reguliere geneeskunde wordt het begrip bijnieruitputting niet erkend als aandoening. Er bestaat namelijk geen enkel wetenschappelijk bewijs voor het concept van bijnierslijtage onder invloed van aanhoudende stressprikkels. Ofschoon bijnieruitputting niet wordt erkend als ziekte zijn de klachten die mensen ervaren uiteraard wel degelijk reëel. De verschijnselen kunnen berusten op andere aandoeningen, zoals een traag werkende schildklier, slaapapnoesyndroom, ontstekingsziekten, depressie, etc. Ook kan een ongezonde levensstijl een rol spelen. Uiteraard overlapt het beeld met dat van bijnierschorsinsufficiëntie. Echter, voor de laatstgenoemde zijn verschijnselen als gewichtsverlies, gebrek aan eetlust, spierzwakte, misselijkheid, braken, diarree, duizeligheid en lage bloeddruk specifieker. Bovendien is bijnierschorsinsufficiëntie hard te maken met gevalideerde diagnostische testen en bij bijnieruitputting is dat niet het geval.” (2)

Vooral de zin ‘de verschijnselen kunnen berusten op andere aandoeningen’ triggert mij. Deze klachten kunnen nu net het gevolg (en zeker ook soms de oorzaak) zijn van deze voortdurende stressreactie. Dit brengt immers het TOTALE hormoonorkest uit balans. Zie uitleg hierboven. Al deze klachten bij elkaar zijn logischerwijs wat we bijnieruitputting noemen. Put chronische stress dan alleen de bijnier uit? Nee, het hele neuro-endocriene systeem en de balans tussen het sympathische en parasympatische systeem raken uitgeput. Het woord bijnieruitputting is dus wat mij betreft een enorm ‘understatement’. Per persoon kunnen de klachten anders zijn: het is maar net wat de zwakste schakel van jouw hormoonorkest is. En wat zeker voor vrouwen geldt: het is ook erg afhankelijk van de fase waarin jij je hormonaal bevindt: chronische stress en puberteit, preconceptie, zwangerschap, lactatieperiode of de (pre)menopauze zijn een ongelukkige combinatie.

Wat een eenduidige diagnose lastig maakt

Een paar oorzaken die de interpretatie van cortisol waardes lastig maakt zijn bijvoorbeeld:

• Per lab zijn er grote variaties in de ‘normaalwaardes’ voor cortisol. Zo vindt het ene lab 80 nmmol de ondergrens, maar een ander lab 150 nmmol. Het is dus maar net waar je getest wordt.(8)
• Een eenmalige meting van cortisol zegt niet zoveel. Cortisol heeft een zogenaamd 24-uurs ritme: ’s morgens hoog en naarmate de avond vordert, zakt het steeds verder, zodat de aanmaak van ‘rust- en slaaphormonen’ kan plaatsvinden. Bij mensen met een flinke bijnieruitputting is dit vaak precies andersom, alleen wordt dat zelden getest.
• Medicijngebruik en ziektes kunnen de waardes beïnvloeden. (Zwangerschap ook trouwens) (5)
• Cortisol kan ook normale waardes laten zien, terwijl iemand alle verschijnselen heeft van een uitputting. Dit heeft te maken met het begrip 'cortisolresistentie'; onze cellen kunnen zich 'wapenen' tegen een overmaat aan een bepaalde stof/bepaald hormoon. Denk ook maar aan insulineresistentie waarbij cellen zich afsluiten en geen insuline/glucose meer binnen laten. Dit kan ook gebeuren bij langdurige stress. De onderzoekswaardes kunnen dan hoog of normaal zijn maar toch is er op celniveau een tekort. Een typisch verschijnsel dat op cortisolresistentie kan duiden is overmatige vetophoping op de buik met dunnen armen en benen (en ook vaak een dunne huid).
• Zoals je hiervoor hebt gelezen, kunnen er op allerlei lichamelijke, emotionele en mentale vlakken klachten optreden. Hoe langer de stressvolle periode, hoe meer haperende hormoon-, neurotransmitter- en lichaamsfuncties. Als je dan alleen stresshormonen meet, is je diagnostiek feitelijk niet compleet. Bedenk ook dat je lichaam zo lang mogelijk alles op alles zet om cortisol aan te maken. Als cortisol flink hoog is, wil dat dus niet zeggen dat er niets aan de hand is. Het kan ook een ultieme laatste poging van je bijnier zijn de aanhoudende stress het hoofd te bieden.
• De klachten ontwikkelen zich gestaag. Het kan jaren duren voor er veel parameters in het bloed verstoord zijn. Bovendien kunnen er per persoon verschillen zijn: de een is veel gevoeliger voor over- of ondergewicht, voor bloedsuikerspiegelschommelingen, voor schildklierverstoringen etc. Dat maakt eenduidig onderzoek lastig.

Wees alert bij deze symptomen van uitputting

Ieder mens heeft zijn eigen zwakke plek. Chronische stress zal zich dan ook als eerste via die zwakke plek openbaren. Bij de ene persoon ontwikkelen zich dan allerlei spijsverteringsklachten, een prikkelbare of een lekke darm. Bij een ander leidt het juist tot migraine, depressieve gevoelens of flinke eetbuien. De lijst met mogelijke symptomen is daardoor erg lang. Download hier de Hormonen checklist uit mijn boek 'Alles draait om je Hormonen' om een indruk te krijgen welke hormonen of neuronsmitters bij jou het meest uit balans zijn.

Uit: Alles draait om je hormonen / Rineke Dijkinga

Wat kun je doen om bijnieruitputting te voorkomen?

Over stressmanagement zijn al boeken vol geschreven. Ook therapieën om te leren omgaan met emoties en stress zijn er in overvloed. Een van de nieuwste inzichten is het verminderen van ‘technostress’ door je scherm-, app- en socialmedia-tijd aan banden te leggen.

Vanuit mijn eigen expertise geef ik graag 4 adviezen die je kunnen helpen om bijnieruitputting of chronische stress te voorkomen/aan te pakken:

1. Beweeg dagelijks buiten in de natuur.(3) Of je nu tuiniert of op een andere manier buiten beweegt. Een effectieve manier om de hoeveelheid stresshormonen te beperken: Honderd dagen lang 10.000 stappen per dag zetten laat een daling van stresshormonen en een stijging van welbevinden zien.(12) Ook bij massage en knuffelen worden er snelle afnames van de hoeveelheid stresshormonen gemeten! Let wel dat intensieve langdurige beweging juist niet bevorderlijk is bij uitputting/hoog cortisol.
2. Te veel stress is ongezond, maar geen stress ook. ‘Bore-out’ door een gebrek aan prikkels, zingeving, goede sociale contacten, beweging en actie is zeker zo funest voor je gezondheid.
3. Weet wat je eet bij stress! Het staat buiten kijf dat stress je kan overkomen. Je hebt het leven en je gezondheid niet in de hand. Hoe je jezelf door periodes van stress heen loodst, met voeding en leefstijl, is wél iets waar je zelf invloed op hebt. Stop alleen dingen in je mond met 100% voedingswaarde. In tijden van stress wordt je lichaam (en zeker je brein) grootverbruiker van allerlei voedingsstoffen. Denk aan beschermende stoffen (uit groente, fruit, kruiden, kiemen), mineralen & sporenelementen, vitamines, gezonde vetten, eiwitten en cholesterol. Helaas zoeken we in tijden van drukte ons heil vaak in kant-en-klaar, ‘leeg’ voedsel. Hoe voller onze agenda, hoe leger ons voedsel. Terwijl je binnen 15 tot 20 minuten ook iets heel gezonds op tafel kunt toveren. Zie mijn 10 voedingstips verderop in dit artikel.
4. Medicijnen onderdrukken vaak alleen de symptomen, zonder de oorzaak aan te pakken. Voordat je met medicijnen begint, is het daarom goed om je af te vragen of chronische stress een oorzaak voor je klachten kan zijn. Misschien kun je dan aan die oorzaak werken en ook zo je klachten verminderen. Een aantal voorbeelden van medicijnen die vaak worden ingezet voor klachten die ook door chronische stress kunnen ontstaan:
   1. Maagzuurremmers: Onder invloed van chronische stress maakt je lichaam minder maagzuur aan. Hierdoor verteer jij je eten (vooral eiwitten) veel slechter en krijg je juist maagzuuroprispingen na het eten. Die worden dan geweten aan te veel maagzuur, zodat je maagzuurremmers voorgeschreven krijgt. Een gezonde maagzuurproductie (en minder stress) is dus veel zinvoller. Boekentip: Waarom maagzuur goed voor je is. Lees ook mijn artikel over de innige connectie tussen je maag en je brein.
   2. Antidepressiva: Door chronische stress maak je minder ‘feel good’ stoffen aan. Het is immers veel belangrijker om uit eiwitten en vetten stresshormonen als adrenaline, noradrenaline en cortisol aan te maken.
   3. Cholesterolremmers: Onder invloed van flinke stress maakt je lever meer cholesterol aan, zodat het lichaam daaruit weer cortisol kan aanmaken. Cholesterol is bovendien een belangrijke reparatiestof voor zowel lichaam als brein. Onontbeerlijk in tijden van stress, als er nu eenmaal meer reparatiewerk te doen is en er meer cortisol moet worden aangemaakt. Heel vernuftig dus van de lever om in barre tijden meer cholesterol aan te maken. Lees verder over het belang van cholesterol.
   4. Bloeddrukremmers: Natuurlijk stijgt je bloeddruk onder invloed van stress. Het is een logische reactie van je sympatische (actie)zenuwstelsel en van oorsprong bedoeld om te kunnen vluchten/rennen. Moderne chronische stress gaat echter niet gepaard met rennen/vluchten waardoor je bloeddruk chronisch verhoogd blijft. Zie het eerder genoemde boek van Zapolsky.
   5. Krampstillende medicijnen of antidepressiva om de symptomen van een spastische darm te verminderen: Chronische stress heeft een uitgesproken negatief effect op je maagfunctie, maar ook op je darmflora. Ook de neurotransmitter serotonine, die een duidelijk verband heeft met een gezonde darmperistaltiek, delft vaak het onderspit in tijden van stress. Al deze gevolgen bij elkaar kunnen een prikkelbare darm uitlokken.
   6. Schildkliermedicatie: Zoals hierboven al beschreven, is je schildklier vaak de dupe van chronische stress. Jouw hypothalamus beslist dat de energie naar overleven gaat in plaats van naar je stofwisseling. Klik hier voor voedingstips voor je schildklier.

Sta je op het punt te beginnen met dergelijke medicatie? Misschien kun je met je arts afspreken dat je eerst een paar weken ervaart wat voeding en leefstijl voor je kunnen doen in combinatie met stressvermindering, voordat je begint met medicatie. Mocht dat toch onvoldoende effect hebben, dan kun je alsnog medicijnen inzetten. En mocht je medicijnen gaan gebruiken, houdt dan rekening met de kwaliteit van je voedsel: je behoefte aan vitamines, mineralen, sporenelementen etc. stijgt dan flink. Zie de uitgebreide lijst in mijn artikel 'Medicijnen en hun interacties'.

Zorg maximaal voor je darmgezondheid in tijden van chronische stress.

​Extra maatregelen bij langdurige uitputting

Soms is de accu erg leeg geraakt. En wat ook vaak gebeurt: de oorspronkelijke stressfactor is verdwenen, jij voelt je weer relaxed maar toch lijk je de draad maar niet weer op te pakken. Stel dat je je voorraden magnesium, zink, chroom of vitamine B5 door jarenlange stress zijn opgebruikt. Dan kan het zinvol zijn om deze door voeding & supplementen aan te vullen. NB: kies wel voor goed opneembare supplementen, die zijn wel vaak duurder. Check bijvoorbeeld deze website. Enkel gezonde voeding is lang niet altijd voldoende om weer op te laden, is mijn ervaring. Gelukkig zijn er supplementen die, in combinatie met een gezond(e) voedingspatroon en leefstijl, een bijdrage kunnen leveren om uit de vicieuze cirkel te komen. Ik noem er slechts een paar:

1. Vitamine C; vanaf 500 mg wordt er een vermindering van onrust gezien.(11) Een ideale dosis lijkt per persoon te verschillen.
2. Magnesium (2 x 200 mg) Let op dat je een goed opneembare vorm van magnesium koopt (citraat, tauraat, gluconaat of magnesium van natuurlijke oorsprong).(8)(9)
3. Vitamine B5. Zoals magnesium ons 'anti stress mineraal' wordt genoemd, wordt B5 vaak onze 'anti stress vitamine' genoemd. Maar let op; gebruik B-vitamines als onderdeel van een complex of als multi-vitamine, omdat ze met elkaar in balans moeten zijn om behulpzaam te zijn in tijden van chronische stress (10) Niet optimale hoeveelheden vitamine B, bij relatief veel mensen voorkomend, kunnen gevolgen hebben voor ons totale functioneren.(16)
4. Voldoende vitamine D en Omega 3! Omega 3 bijvoorbeeld als algenoliecapsule (met DHA en EPA) en/of een omega 3-rijke olie, zoals lijnzaad-, hennep-, walnoot-, perilla- of ahiflower-olie. Omega 3, vooral DHA is belangrijk om onze hersencellen te beschermen tegen de gevolgen van een chronisch verhoogd cortisol.(14) Omega 3 en vitamine D zijn beide belangrijk om de werking en aanmaak van neurotransmitters in goede banen te leiden.(15) Onder invloed van chronische stress wordt de aanmaak van neurotransmitters immers verstoord. Kom je niet vaak bij je huisarts dan kun je eventueel zelf je een vitamine D bepaling laten doen via bloedonderzoek. Ook de Omega-3-index in je bloed kun je zelf laten bepalen als dit via de huisarts niet plaatsvindt. Er zijn inmiddels allerlei zelfzorg-laboratoria waar je dit kunt laten onderzoeken. 
5. Dan zijn er heel wat zogenaamde adaptogene kruiden die de weerstand tegen chronische stress/uitputting kunnen verhogen, zoals Rhodiola, Ashwaganda, Panax Ginseng, Schisandra, Saffraan etc.
6. Eventueel een eiwitpreparaat als jouw voeding je eiwitbehoefte niet kan dekken (door een extra hoge behoefte door ziekte/veganisme/lactatie etc. of omdat je te weinig kunt eten). Laat je goed informeren over een eiwitpreparaat: er zijn veel producten op de markt met veel onnodige toevoegingen. Lees verder in het artikel over eiwitten. Een eiwittekort kan ook een van de redenen zijn waarom chronische stress tot overgewicht leidt: je lichaam stopt pas met 'vragen' om voedsel als alle behoeften zijn afgedekt. Beantwoord je de 'vraag om voedsel' van je lichaam met nog meer bewerkt/leeg voedsel dan ligt overgewicht op de loer. (18)(19)
7. Gebruik, als het echt niet lukt om voldoende vezels in je voeding te verwerken, eventueel een vezelsupplement. Als je niet voldoende vezels eet om je 'psychobiotische bacteriestammen' te voeden, dan wordt het erg lastig om stress en de gevolgen ervan de baas te worden.
8. Als je het vermoeden hebt dat chronische stress jouw geslachtshormonen danig in de war heeft geschopt, overweeg dan om een speekseltest te doen. Onder invloed teveel of te weinig cortisol/DHEA kunnen ook oestrogeen, progesteron en testosteron danig verstoord raken. Je kunt deze in kaart brengen via een speekseltesten zoals bijvoorbeeld Hormonen Vrouw Plus of een Hormonen Plus Man. En uiteraard kan langdurige stress ook tot burn-out leiden met tevens verstoringen van neurotransmitters als dopamine en serotonine. Dan kan bijvoorbeeld de Burn-out Plus Speekseltest je inzicht kunnen verschaffen. Besef wel dat je bij deze hierboven genoemde testen een deskundige in de arm zult moeten nemen om deze uitslag te kunnen omzetten in werkbare adviezen wat betreft voeding, supplementen en leefstijl. Ze worden niet vergoedt door je verzekering.

Als je twijfelt, medicijnen gebruikt of ook andere chronische aandoeningen hebt, is het zinvol om supplementen altijd onder begeleiding van een deskundige te kiezen. Supplementen die je bijnieren een ‘boost’ geven, kunnen bijvoorbeeld voor extra vermoeidheid zorgen bij schildklierklachten die (nog) niet onder controle zijn.

Dit artikel is een zeer beknopte uiteenzetting over de gevolgen van chronische stress. Het heeft ook geen enkele pretentie volledig te zijn. Mijn enige doel is om mensen bewust te maken van de uiteenlopende gevolgen van chronische stress, om deze serieus te nemen en te wijzen op de rol die voeding kan spelen. Veel uitgebreidere informatie over dit onderwerp vind je in mijn boeken Op weg naar meer energie en Alles draait om je hormonen. En ook mijn laatste boek "Je brein vitaal'. 

Weet wat je eet bij chronische stress!

Elke hap je die in je mond stopt zou 100% voedingswaarde moeten hebben, zeker in tijden van stress. Ook zou elke hap maximaal gezonde (psychobiotische) vezels moeten bevatten voor je  armbacteriën: zij zijn immers ook de hoofdproducent van neurotransmitters die jou optimaal door stressvolle periodes heen moeten loodsen. Wat te denken van deze darmminnende zoete aardappel lasagne?

In mijn artikel "Chronisch gezonder gaan eten in tijden van chronische stress" geef ik je graag volop tips hoe je met voeding aan de slag kunt. Het is zo belangrijk om in tijden van chronische stress nog gezonder te eten: veel voedingsstoffen worden dan immers opgebruikt om stress de baas te worden. Dat betekent dat er op heel veel andere processen bezuinigd wordt. Voorkom dat je hypothalamus zo gaat ingrijpen dat minder vitale systemen als botten, gewrichten, huid, spieren, spijsvertering, feelgoodstoffen etc. het onderspit delven. 

Bronnen

1. https://iso.nl/website/wp-content/uploads/2018/04/Factsheet_Onderzoek_Studieklimaat_april2018.pdf
2. https://www.gezondheidsnet.nl/stress-en-burn-out/half-nederland-heeft-lichamelijke-klachten-door-stress
3. https://www.bijniernet.nl/bijnieruitputting-een-mythe/
4. http://www.agnesvandenberg.nl/IVN_factsheetNenG_web.pdf
5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17013636/
6. https://www.bijniernet.nl/kwaliteit-zorg-kwaliteit-leven/kwaliteitsstandaard-bijnieraandoeningen/diagnostiek-generieke-module/
7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7907863/
8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29016169/
9. https://www.orthokennis.nl/artikelen/magnesium-een-van-de-meest-belangrijke-mineralen
10. Sartori SB et al. Magnesium deficiency induces anxiety and HPA axis dysregulation: modulation by therapeutic drug treatment. Neuropharmacology. 2012;62(1):304-12.
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4290459/
12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26353411/
13. https://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12888-018-1609-y
14. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3645314/
15. https://www.fabresearch.org/viewItem.php?id=10032
16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25713056/
17. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26828517/
18. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31105044/
19. https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2022/11/08/processed-foods-key-to-rising-obesity-study-finds-.html