Hormoonverstoring

Dit artikel maakt deel uit van een drieluik: In deel 1 vertelde ik over bodemuitputting die onze gezondheid ondermijnt. Door een combinatie van factoren leidt dit tot voeding met minder voedingswaarde die onze moderne ‘gebreksziekten’ kan uitlokken. Hiervoor krijgen we meestal medicijnen voorgeschreven. In dit artikel, deel 2 van dit drieluik, ga ik specifiek in op verstoring van onze hormonale gezondheid als gevolg van bodemuitputting. Kort door de bocht: op een uitgeputte bodem groeien ‘zieke planten’. Om de gewassen te laten overleven zijn er kunst- en drijfmest en bestrijdingsmiddelen nodig. Deze gewassen met residuen komen direct of indirect (via het diervoer) op ons bord of in het milieu terecht. Omdat een groot deel van de bestrijdingsmiddelen onder de groep van hormoonverstorende stoffen valt, ga ik vooral in op de verstoring van onze hormoonbalans. En zoom ik vooral in op de oestrogeenbalans die voor man/jongen, vrouw/meisje van groot belang zijn voor onze totale gezondheid.

In dit artikel is er ook aandacht voor onze keuken- en badkamer(kastjes). En hoewel dit artikel over bodemuitputting gaat, is het absoluut niet zo dat onze hormoonbalans enkel via de landbouw verstoord kan raken. Stoffen uit de industrie en farmacie doen een nog grotere duit in het ‘hormoonverstoringszakje’. Ze zijn echt overal om ons heen. Maar we eten en drinken nu eenmaal gemiddeld 9x per dag, zodat de blootstelling uit voeding en water een belangrijke risicofactor kan zijn. Eraan ontsnappen gaat niet meer. Maar er is ook hoop en we zijn niet machteloos. Gelukkig kan iedereen, elke dag, bijdragen aan de vermindering ervan of bescherming ertegen. Onder andere met voeding. Ook kunnen we onze bezorgdheid uitspreken richting overheid en hen oproepen het voorzorgsprincipe in acht te nemen.

De aarde en milieu verstorende stoffen

Per seconde worden er zon 310 kilo chemische stoffen in het milieu (water, de lucht en bodem) gedeponeerd. Geschat wordt dat zo’n 65 kilo hiervan kankerverwekkende eigenschappen bevat. (1) Ze zijn afkomstig uit vooral de industrie, farmacie en landbouw. Het gros van deze chemische stoffen is zo gemaakt dat ze moeilijk afbreekbaar zijn door het milieu. In dit artikel gaan we vooral in op de EDC’s/ Endocrine Disruption Chemicals. Zie de tabel verderop om welke stoffen het gaat. Al deze stoffen kunnen via ons grondwater, de lucht, ons water, onze huidverzorgingsproducten en onze voeding in ons lichaam terechtkomen. Een groot deel van deze stoffen valt onder de groep van de hormoonverstorende xeno-oestrogenen. 

Van ongeveer 800 stoffen is uit onderzoek gebleken- of is er een sterke verdenking- dat ze een hormoonverstorende werking hebben.(2) We weten niet of er veel meer van deze stoffen zijn omdat ze lang niet allemaal zijn onderzocht. Omdat de hoeveelheid chemische stoffen in ons milieu nog steeds stijgt is het belangrijk om er iets van te weten. En te kijken wat je zelf kunt doen om je er zo goed mogelijk tegen te beschermen.

De vele taken van een gezonde bodem

De historische woorden van president Roosevelt: “The nation that destroys it’s soil, destroys itself’ lijken soms angstwekkend dichtbij te komen. Een gezonde bodem is simpelweg de bodem onder ons bestaan. In alle opzichten. Vernietiging van de gezonde bodem wordt gezien als een bedreiging voor onze samenleving omdat de bodem ons 18 zogenaamde ecosysteem diensten levert: voordelen die gezonde ecosystemen de mens bieden als het gaat om welvaart, gezondheid en welzijn. Het blijft bijzonder dat we het met elkaar zo eens zijn over deze voordelen en toch het stoppen van bodemuitputting geen topprioriteit geven.

Hoe krijgen we ze binnen?

Een ongezonde bodem kan veel van bovenstaande diensten niet meer leveren. In de rest van dit artikel zoom ik in op de taak van de bodem als eerste verdedigingslinie tegen schadelijke stoffen en micro-organismen. Door bodemuitputting zijn we genoodzaakt om voedsel te telen met chemische hulpmiddelen als kunstmest en bestrijdingsmiddelen. En niet te vergeten veel drijfmest dat ook het bodemleven schaadt en logischerwijs ook EDC’s bevat. Zo krijgen we deze chemische stoffen via onder andere ons voedsel en ons drinkwater binnen. Een uitgeputte bodem kan deze stoffen immers zelf niet meer onschadelijk maken. Net zomin als een uitgeputte bodem pathogene bacteriën als E-coli’s niet onschadelijk kan maken.

Wat zijn EDC’s en wat doen ze precies?

De officiële definitie is: "exogene chemicaliën of mengsels van chemicaliën die de endocriene werking in het organisme, populaties of het nageslacht nadelig veranderen. Door onderzoek is aangetoond dat er een oorzaak-gevolg relatie is tussen de stof en het mens/dier”.

Omdat alles in ons lichaam een relatie heeft met hormonen (ook spijsvertering, bloeddruk, onstekingsgevoeligheid bot opbouw, slaap, emoties, stemming, stressgevoeligheid etc) kan de uitwerking veelomvattend zijn. Ze worden ook wel pseudo of nep-hormonen genoemd. Het zijn stoffen die meestal afkomstig zijn uit de petrochemische industrie. (maar ook zware metalen vallen eronder)

Wat ze in een notendop doen:

• ze bootsen onze eigen hormonen na
• ze brengen onze hormonen uit balans omdat ze het transport, de aanmaak, de omzetting van hormonen en/of ons metabolisme beïnvloeden
• ze bezetten de receptor van het natuurlijke hormoon en kunnen zo een boodschap af geven aan onze cellen en de werking van de oorspronkelijke hormonen blokkeren.

Veel van de EDC’s worden onder de xeno oestrogenen geschaard.

Om welke stoffen gaat het?

In een notendop de zorgen over EDC’s:

Een echte notendop is deze opsomming niet. Toch blijft het, in verhouding met de mogelijke consequenties, nog steeds een verhaal in een notendop. Het allergrootste probleem is in mijn optiek dat we de schade niet kunnen overzien. Dat we noch goed zicht hebben op de omvang, noch op de gevolgen ervan. Dat heeft te maken met bijvoorbeeld deze factoren:

• ze zijn inmiddels overal
• het aantal stijgt nog jaarlijks
• we beroepen ons wat betreft bestrijdingsmiddelengebruik op toetsingsgegevens uit de jaren ’80. Zie ook het kader hieronder over de 'pesticide tredmolen'. Bovendien testen we nog steeds enkelvoudige middelen terwijl de ‘cocktail’ van stoffen juist het drama voor onze gezondheid vormen. Zie verderop hierover. Ook hier is glyfosaat weer een mooi voorbeeld: het wordt in nagenoeg alle bestrijdingsmiddelen gemengd met andere: de mix met APO15 bijvoorbeeld maakt het bestrijdingsmiddel vele malen giftiger dan alleen met glyfosaat. Zie verder over dit onderwerp het interview met Prof Violette Geissen in mijn bookazine Mooi Eten.
• er wordt geen rekening gehouden met omwonenden bij de onderzoeken. Je las als dat in Nederland zo’n 2,2 miljoen mensen nabij landbouwgebied wonen, zie ook dit rapport van het RIVM. 
  
• Om schade door EDC’s rechtstreeks aan gezondheidsschade te koppelen is niet of nauwelijks te bewijzen. Niet zo vreemd natuurlijk: zowel ziekten als gezondheid hebben met ongelooflijk veel leefstijlfactoren te maken. Kijk maar eens naar de 9 facetten van de Blue Zones. EDC’s kunnen zeker de trigger zijn, zeker als men genetisch gevoelig is voor bepaalde ziekten of als blootstelling op een kritiek moment in het leven plaatsvindt.

“ Onze genen laden het pistool. De omgeving haalt de trekker over.”

• onderzoeken worden gedaan met hoge doseringen EDC’s over een bepaalde periode. Bepaalde wetenschappers denken juist dat de dagelijkse, permanente doseringen die duizenden malen lager liggen dan in de kortdurende onderzoeken het onderschatte probleem vormen. EDC’s dokken vooral aan op de oestrogeenreceptoren binnen onze cellen (dus op celkernen, mitochondriën)
• De gebruikelijke benadering in de medische wetenschap dat er sprake is van een dosis-respons relatie (dus een kleine hoeveelheid weinig effect, een grotere hoeveelheid meer effect) lijkt voor EDC’s niet op te gaan.
• Bovendien worden we aan meerdere stoffen als cocktail tegelijkertijd blootgesteld, wat het risico op klachten verhoogt. Onze officiële instanties hebben gelijk als ze zeggen dat deze afzonderlijke stoffen ooit ‘wetenschappelijk onderzocht’ zijn. Velen ervan zijn inderdaad individueel onderzocht op hun toxiciteit. Bijvoorbeeld om hun toelating als E-nummer te krijgen. Maar met het cocktail effect wordt geen rekening gehouden: dagelijks krijgen we via water, verpakkingen, voedsel, cosmetica, schoonmaakartikelen, bouwmaterialen, fijnstof, medicijnen, medische apparatuur etc. een hele serie binnen. Het effect van meerdere stoffen als cocktail lijkt vele malen schadelijker dan wanneer je de afzonderlijke stoffen bij elkaar optelt. Daar waar 1 + 1 normaliter 2 is lijkt het bij EDC’s 1 + 1 = minimaal 3 te zijn.

• We meten er nog steeds maar een paar (terwijl je al las dat we ruim 800 verdenken van hun negatieve invloed op de hormoonbalans)
• We worden er ook in de meeste kritische periodes (als er weefsels gevormd worden of hormoonbalansen onderhevig zijn aan veranderingen) van ons leven volop aan blootgesteld. Het maakt nogal wat uit of je als chronisch zieke, oudere, foetus, baby, jonge kinderen* of puber of als volkomen gezonde volwassene deze stoffen binnenkrijgt. *Lange tijd is gedacht dat peuters vanaf hun tweede levensjaar in staat zouden zijn om chemische stoffen te ontgiften. Nieuw onderzoek geeft aan dat ze daar pas vanaf hun 7-de levensjaar toe in staat zijn.
• Wat inmiddels ook steeds duidelijker wordt: mensen zijn nogal verschillend in hun capaciteit om chemische/lichaamsvreemde/medicinale stoffen om te zetten of af te breken via onze lever: de ‘poor metabolizers’ (toelichten?) hebben het aanmerkelijk moeilijker hiermee dan de 'rapid metabolizers'. Toch stellen we iedereen gerust met de mededeling dat we ons geen zorgen hoeven maken. In een paar onderzoeken die wel gedaan werd, bleek zo’n 20% van de mensen tot de categorie ‘poor metabolizers’ te behoren. En deze stoffen slecht kan uitscheiden.
• we weten van heel veel producten niet eens of ze EDC’s bevatten door het ontbreken van data van producten, goederen en materialen.
• de monitoring is niet constant waardoor we geen trends in de niveaus kunnen meten. Er zijn geen levenslange follow-up metingen, van bijvoorbeeld kinderen die in de baarmoeder zijn blootgesteld en de klachten die ze in de loop van hun leven ontwikkelen. En al helemaal geen onderzoeken die het cocktail effect (bij elk mens immers anders) hard kunnen maken.
• Globalisering leidt tot wereldwijde blootstelling aan EDC’s. (denk aan DDT dat we via buitenlandse groenten/fruit weer binnenhalen of via bloemen als tulpen/rozen) Kijk daarom altijd goed naar de zogenaamde 'dirty' producten die de meeste residuen van bestrijdingsmiddelen bevatten. De groente/fruitsoorten aan de rechterkant van onderstaand plaatje komen al jaren beter uit de bus dan die links staan. Nederlandse producten komen over de hele linie vaak veel beter uit de bus (met uitzondering van appels)

• Hun schadelijkheid op bijvoorbeeld het bodemleven wordt getest op 5 micro-organismen terwijl er wel een miljoenen soorten micro-organismen zijn.
• We hebben met elkaar afgesproken dat er maximaal toelaatbare normen zijn voor bepaalde pesticides en zware metalen. Helaas is niet iedereen daarvan op de hoogte. De grote vraag is ook of er überhaupt maximaal toelaatbare normen mogen zijn. Er zijn ook toxicologen die stellen dat ‘elk chemisch molecuul’ de gezondheid van onze cellen op den duur kan schaden.
• De stapeling (in vet) gaat door zolang je leeft. De meeste van deze EDC’s worden ‘forever chemicals’ genoemd. Dat wil zeggen dat noch het milieu, noch mens en dier ze kunnen afbreken. Vervolgens stapelen ze zich in vooral onze vetste organen als hersenen, borsten, prostaat en buik.
• De onderzoeken naar de schadelijkheid worden vooral gedaan met hoge doseringen gedurende een korte periode. Er komt steeds meer bewijs dat het juist de dagelijkse blootstelling aan kleine hoeveelheden is die ons ziek maakt. Zo blijkt uit onderzoek dat ruim 25% van ons gezonde darmmicrobioom, al te lijden heeft onder lage doseringen glyfosaat. Uitgebreide informatie volgt in deel 3 van dit artikel.

De top 12 van de meest schadelijke pesticides volgens PAN Europe

Volgens het Pesticiden Action Network (PAN) zijn er 12 middelen die zo schadelijk zijn voor mens, dier en milieu dat ze zo snel mogelijk vervangen moeten worden door minder schadelijke middelen. Daar zit overigens direct een flink knelpunt: middelen die verboden worden, worden regelmatig vervangen door nog schadelijkere middelen*. Een uitgeputte bodem/ecosysteem (i.c.m. een sterk veranderd milieu met nieuwe bedreigingen) kan op eigen houtje geen voedsel zonder bestrijdingsmiddelen meer voortbrengen. Zomaar alles verbieden is geen optie: er is tijd nodig voor bodem- en biodiversiteitsherstel.

In januari 2022 kwam PAN met het bericht naar buiten dat juist de 12 meest schadelijke middelen verhoogd worden aangetroffen, vooral in fruit. Het voedingscentrum reageerde daarop met de mededeling: 'Je moet wel kilo's eten om er last van te krijgen. En dat doen we in Nederland niet'. Het laatste klopt volledig, we eten nog steeds veel te weinig groente en fruit en halen de aanbevolen hoeveelheid niet. Toch vind ik dat een waarschuwing welke groente en fruitsoorten zwangeren, jonge kinderen en pubers liever niet dagelijks zouden moeten eten het Voedingscentrum gesierd zou hebben. Er was overigens ook pittige kritiek op het onderzoek van PAN en hun manier van aanpak en angst zaaien, zoals dit artikel.

Onderstaand zie je welke groente en fruit de meeste (linkerkant) en de minste (rechterkant) residuen bevatten als het gaat om niet-biologische groenten/fruit. De lijst is aflopend: de aardbei links bovenaan heeft dus het hoogste gehalte aan residuen, de avocado rechts onderin de minste. Bij de voedingsmiddelen rechts hoef je dus veel minder rekening te houden met hormoonverstorende stoffen. 

*Andersom worden onschuldige middelen juist verbannen: “Door Europese wetgeving is het helaas veel moeilijker geworden om middelen in te zetten waarvan iedereen vermoedt dat ze onschuldig zijn - zoals melk, bier of groene zeep. Paprikatelers gebruiken bij het snoeien en oogsten al decennialang magere melk. Het is niet uit te leggen dat je bijvoorbeeld knoflook- en gistextracten wél mag eten, maar ze niet mag gebruiken als gewasbescherming op de akkers”. Lees hier het volledige artikel. En wat ook op zijn zachtst gezegd bijzonder is, is dat neonicotinoïden als fipronil in de landbouw verboden zijn, maar wel toegepast mogen worden in vlooienbandjes voor onze huisdieren. En zo alsnog in de natuur en het milieu komen en hun schadelijke impact op insecten en bestuivers doorgaat. 

Een ander probleem in de zoektocht naar onschuldiger middelen (om bijvoorbeeld minder antibiotica bij dieren of koper in de fruitteelt in te zetten) zijn de zeer tijdrovende en gecompliceerde procedures om middelen toegelaten te krijgen

De overeenkomsten tussen de 12 meest schadelijke middelen

Als je de lijst met namen ziet, zal het je mogelijk niet zoveel zeggen. Tenzij je er beroepsmatig mee te maken hebt. Maar de grote overeenkomst tussen deze middelen is dat ze

• vooral gebruikt worden op populaire groente- (selderij, komkommer, spinazie en sla) en fruitsoorten (appels, peren, kiwi, kersen en perziken).
• in Nederland gelukkig minder vaak gebruikt worden dan in veel andere landen (met appels scoren we wel het hoogst) Wij staan op de 7e plek als het gaat om residuen met deze pesticiden.
• vaak onder de groep organofosfaten vallen. Dit zijn zogenaamde acetylcholinesteraseremmers: Stoffen die acethylcholine afbreken. De belangrijkste neurotransmitter om ons cognitief gezond te houden en tevens de belangrijkste neurotransmitter van ons parasympatische zenuwstelsel. Het zenuwstelsel dat zorgt voor rust, slaap, reparatie/herstel en onze spijsvertering en stofwisseling in goede banen leidt. Als die niet meer naar behoren functioneert, zijn de gevolgen niet te overzien. Zie uitgebreide informatie in mijn boek ‘Je brein vitaal’ en een kort overzicht van de belangrijkste neurotransmitters hieronder:

Het voorzorgsprincipe

Terughoudend zijn om onze zorgen wereldkundig maken hebben we dus al eerder gezien. Toch zijn er ook landen waar het voorzorgsprincipe boven ‘het 100% zeker weten’ gesteld wordt vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel naar de burgers. Frankrijk heeft BPA al jaren verboden en Denemarken waarschuwt zwangere vrouwen al jaren voor chemische stoffen. Niet bedoeld om ze schrik aan te jagen maar bedoeld om ze kennis te geven zodat ze een bewuste keuze kunnen maken. Als je geen kennis hebt, wordt het lastig om je eigen oordeel te vellen. Laat staan dat je er actie op kunt ondernemen.

Anno 2022 blijven onze overheden zeggen dat er onvoldoende bewijzen zijn en we mensen niet onnodig bang moeten maken. Hoewel in de Europese Greendeal een serieuze aanbeveling in de Farm to Fork strategie is opgenomen voor duurzaam geteeld voedsel (er wordt zelfs gesteld dat niet-duurzaam voedsel geen bijdrage kan leveren aan crisissen zoals Covid-19) lijkt er nog niet veel beweging in te komen. En dat terwijl de frequentie en intensiteit van blootstelling aan bestrijdingsmiddelen nog steeds toeneemt, op bijvoorbeeld fruit. Omdat er inmiddels bekend is dat residuen van bestrijdingsmiddelen kilometers van het perceel waar ze gebruikt zijn, terecht kunnen komen en er niemand écht aanstalten maakt, is er in Drenthe in 2018 een actiegroep van bezorgde burgers opgestaan om het (waar heeft het betrekking op? dan zelf maar in kaart te brengen met geld van burgers. De conclusies* uit hun onderzoek waren:

• Er ligt een deken van landbouwgif over Nederland: ze namen 87 monsters uit grond, tuinen, water in hun omgeving waarop 132 verschillende stoffen werden gevonden*
• Pesticiden verspreiden zich tot wel 4 km van de akker waarop ze gespoten zijn.

Omdat 2,2 miljoen Nederlanders binnen 250 meter van landbouwgebied woont, is dit extra zorgelijk. Zie verder hun website Meten=Weten.

*Uiteraard kwam er ook kritiek zoals van LTO: veel van deze stoffen zijn immers niet afbreekbaar. Er zijn dus ook heel wat waardes van EDC’s gemeten die inmiddels verboden zijn. Met andere woorden: als we stoppen met iets zijn we het niet zomaar weer kwijt. Misschien raken we sommige wel nooit weer kwijt.

Hoe kun je aan de slag met voeding?

• Met stip op één staat: wordt divertarier. Probeer elke dag zoveel mogelijk variatie in te bouwen. Dat is de beste garantie om aan risicospreiding te doen. Eet je bijvoorbeeld meerdere keren per dag kaas, melk, vlees of eieren uit de bio-industrie, dan krijg je indirect ook meerdere keren glyfosaat binnen. Ben je een fervent rijsteter? Dan krijg je wellicht teveel arseen binnen. Vooral jonge kinderen eten daarom liever niet elke dag rijst. Bedenk dat uit angst voor residuen te weinig groente en fruit eten schadelijker kan zijn dan ze niet meer eten. Je ontneemt je darmen dan immers hun belangrijkste voedingsbron: vezels!
• Schakel over op oude (oer)granen. Over de hele linie zijn dit robuuste gewassen die niet eens met kunstmest of bestrijdingmiddelen geteeld kunnen worden. Zie mijn artikelen over rogge, boekweit, gerst
• Koop groenten van het seizoen en zoveel mogelijk van Nederlandse of Europese bodem. Koop je sperziebonen in de zomer dan zal de kans klein zijn dat je ze DDT bevatten. Dat is hier al jaren verboden. Komen ze in de winter uit Verweggistan dan is het niet ondenkbaar dat we op die manier weer DDT binnenkrijgen.
• Ga aan de slag met fyto-oestrogenen in je voeding. Wat zijn er veel heerlijke voedingsmiddelen die deze fyto-oestrogenen bevatten. Geef ze weer de plek in je voedingspatroon die ze verdienen. Zeker als je hormonale klachten of overgewicht hebt, maar ook preventief. Door de overmaat aan xeno-oestrogeen in ons voedsel/ons milieu is het steeds belangrijker om deze fyto-oestrogenen - ook wel natuurlijke regulatoren van onze hormoonbalans' te eten. Zie de uitgebreide lijst met regulerende voedingsmiddelen in het artikel.
• Lijkt biologisch eten voor jou financieel niet haalbaar? Zie dan mijn tips in deze artikelen: Komkommertijd & zomerse overvloed, ‘Schud de hand die je voedt’ en “betaalbaar eten” Je kunt uit de natuur of van je eigen vensterbank ook heel wat onbespoten ‘krachtpatsers’ halen. Zie ook het kader hieronder.
• Koester je darmen en lever. Chemische stoffen moeten primair door een gezonde darm en lever worden afgebroken. Lees verder in mijn artikel over 'leverontgifting'. Doe eens deze schriftelijk test 'ontgiftingspotentie van de lever' om een idee te krijgen hoe vitaal jouw leverontgifting is. En ga aan de slag met de basisvoorwaarden voor gezonde darmen.
• Kiezen voor voedsel dat met respect voor de natuur en de bodem tot stand is gekomen is voor je eigen (hormonale) gezondheid van groot belang. Er is een enorme analogie tussen de gezondheid van de bodem en die van onszelf. Zie verder mijn artikel 'de bodem onder je gezondheid'.

Biologisch, de heilige graal?

In de biologische teelt mogen geen chemische bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Een groot EFSA onderzoek meldde in 2017 dat ook steeds meer biologische voeding is besmet met residuen van bestrijdingsmiddelen. Gelukkig nog steeds veel minder (op 6,5 procent van het biologische voedsel werden residuen aangetroffen, op regulier geteeld voedsel was dit percentage 44 procent). Dat klinkt schokkend (en is het in mijn optiek ook zeker) maar onvermijdelijk als we de natuur en het milieu als afvoerputje gebruiken. Zelfs in natuurgebieden worden immers al grote hoeveelheden residuen aangetroffen. Dus ja, ook in biologische voeding komt het voor. Maar nog steeds heel veel minder. Bovendien doe je door onbespoten voedsel te kopen iets om uit de vicieuze cirkel te komen, zodat toekomstige generaties hopelijk met minder van deze stoffen worden opgezadeld.

• Zorg dat je een minstens een paar dagen per week geen dierlijk eiwit eet. Plantaardige eiwitten hebben over de hele linie veel minder milieutoxines in zich opgeslagen. Dit gaat overigens niet altijd op voor residuen van bestrijdingsmiddelen. Dan komen dierlijke eiwitten soms juist iets beter uit de bus, zie dit onderzoek. Logischerwijs heeft dit te maken dat de lever van het betreffende dier al een deel van de residuen heeft afgebroken. Hoe dan ook is het uit milieu- en de menselijke gezondheid stukken gezonder om veel meer plantaardig eiwit te eten. En als je plantaardig eet, zie dan hiernaast hoeveel minder residuen je gemiddeld genomen eet als je kiest voor onbespoten voedsel.

In de tabel hiernaast zie je dat door (vooral) contaminatie van bodem, lucht en water ook biologische producten boven de limiet aan residuen kunnen uitkomen, maar nog steeds veel minder. Bron

Wat kun je er verder zelf aan doen?

Lang niet alle stoffen zijn natuurlijk uit te bannen. Toch kunnen we wel degelijk aan de slag:

• Als eerste zou ik zeggen: laten we het beestje bij de naam noemen. Het lijkt alsof we nog steeds niet zien dat we de aarde onvoorstelbaar geweld aandoen. En we doen alsof we tijd genoeg hebben om in actie te komen. Daarmee lijkt de discussie over het wel of niet schadelijk zijn van EDC’s toch vooral op een status quo. Zo doorgaan zal ten koste gaan van onze leefbaarheid op aarde. De aarde redt zich prima zonder ons. De aarde weer regeneren doen we dus voor onszelf, je kinderen en je nageslacht. 
• Laat je niet gek maken! Probeer gewoon te doen wat in je vermogen ligt en wat ook inpasbaar is. Alle kleine beetjes helpen voor zowel je eigen gezondheid als die van de wereld om ons heen. En blijf het vooral uitdragen. Het is een onderwerp dat vanuit de overheid immers nog veel te weinig aandacht krijgt. En is er wel aandacht voor dan lijkt het vaak alsof de burger alle crisissen moet oplossen. Zie ook mijn 'satirische sprookje' over de familie Murf.
• Elke keer als we het stemhokje in gaan kunnen we onze invloed uitoefenen op de zorg voor natuur, het milieu, het voedsel, de landbouw en ons welzijn. Zie ook dit You Tube filmpje over "De Maaltijd van Morgen: De Kringlooplandbouwkieswijzer".
  
• Wees kritisch op je eigen erf en tuintje: De gemiddelde particulier met een tuintje doet ook kwistig mee aan de verspreiding van EDC’s. En als bepaalde middelen verboden zijn, nemen ze regelmatig hun toevlucht tot het milieuschadelijke chloor en azijn.
• Wees kritisch op je zaaizaden, kies zoveel mogelijk voor zaadvaste zaden in plaats van hybride rassen: De zadenmarkt wordt door een paar multinationals gedomineerd die gebruik maken van hybride rassen, waardoor de biodiversiteit, voedselzekerheid en voedselsoevereiniteit op het spel staan. De multinationals bepalen zo wat wij eten. Bovendien geldt het verhaal van de 'pesticide tredmolen' in dit artikel zeker voor hybride/GMO zaadrassen. Lees verder in dit artikel en/of in het artikel van MaatschapWij 
• In het eerdergenoemde rapport van Meten=Weten werden ook veel stoffen uit vlooien-en tekenbandjes van honden aangetroffen in de natuur. We hebben zo’n 4 miljoen honden en katten in Nederland, dus daar is ook enorme winst te behalen door geen fipronil en andere EDC’s meer te gebruiken. 
• Bewaar zo weinig mogelijk en koop zo weinig mogelijk voedsel in plastic. Laat eten ook altijd goed afkoelen voor je het in een plastic bewaarschaaltje doet. Of kies liever voor RVS, aardewerk, glas etc. Laat verpakkingen met deze aanduidingen staat: PET, PVC en PS (of kijk naar het cijfer in het driehoekje: 1,3, 6 en 7 laat je liever in de winkel.
• Drink ook liever niet uit plastic flesjes met soms een scala aan hormoonverstorende stoffen als BPA, DEHP en MEHP. Flesjes voor baby’s zijn uit voorzorg al jaren BPA vrij, dankzij Europese wetgeving
• Warm je eten/drinken nooit op in plastic. Drink ook geen hete koffie uit plastic bekertjes. (Neem evt. je eigen mok mee naar je werk als er koffieautomaten zijn met plastic bekers)
• Koop een waterflesje van hard plastic of RVS en vul deze zelf met (bron)water. In bepaalde gevallen kun je overwegen je kraanwater te zuiveren.
• Koop geen Teflon pannen met PFAS meer. Er zijn ruim voldoende alternatieven zonder PFAS.
• Kies je cosmetica met zorg. Houd hierbij gewoon de simpele stelregel in acht: wat je niet veilig kunt eten, smeer dat dan ook niet op je huid. Of het nu om haarverf, bodylotion, deodorant of shampoo gaat. Er zijn zulke prima natuurlijke/biologische en ook nog eens betaalbare alternatieven. Denk aan merken als Weleda, Dr. Hauschka, Lavera, Logona Urtekram, etc. Ook zwangere vrouwen doen er zeer goed aan om geen cosmetica met parabenen te gebruiken tijdens hun zwangerschap. Uit een onderzoek bleek dat het mogelijk tot overgewicht in de jonge jaren leidt bij het kindje.(16) Er is een handige lijst om snel te zien of er hormoonverstorende stoffen in het product zitten.
• Kies je schoonmaakproducten met zorg. Er zijn volop merken zonder een overvloed aan schadelijke stoffen, zoals Ecover, Ecozone of Klok Bio. En je kunt er ook een sport van maken om weer te gaan poetsen met oude huismiddeltjes uit grootmoeders tijd: azijn, citroensap, zout om te schuren, zuiveringszout, kranten om je ramen te lappen etc. Doe er eventueel een paar druppels etherische olie door als je voor een lekker geurtje gaat.
• Kies altijd voor voedsel uit glas in plaats van blik als je kunt. Veel blik bevat aan de binnenkant een coating die BPA (bisphenol A) bevat. Dit geldt overigens ook voor pakken soep, frisdrank etc. Ook hier geldt: liever in glas als het mogelijk is. Of koop producten van merken die gegarandeerd BPA-vrij zijn zoals van Bio-Idea of Amaizin.
• Koop altijd tandpasta zonder fluor. Zeker voor (kleine) kinderen! Fluor wordt o.a. in verband gebracht met een veel te vroeg begin van de puberteit
• Ga met eventueel overgewicht aan de slag. Hormoonverstorende stoffen en overgewicht zijn een zichzelf instandhoudende viceuze cirkel. Zie verder het weetje overgewicht.
• Koop land! Zolang er steeds meer grond in bezit komt van grote partijen die geen boer zijn en het kopen als belegging/speculatie zal de grondprijs blijven stijgen. En zal iedere boer simpelweg maximale opbrengsten nodig hebben om zijn torenhoge financiële verplichtingen na te komen. Koop daarom grond via Land van Ons, Stichting aardpeer, Lenteland of geef het cadeau aan collega’s, vrienden, familie. Deze organisaties kopen grond aan en laten het ecologisch beheren. Zo mooi ook voor jonge boeren die op deze manier een kans krijgen! De grond onder ons bestaan zou van ons allen moeten blijven.
• Koop veel meer lokaal voedsel. Wat zijn er veel prachtige initiatieven in Nederland van telers en boeren die de consumenten in hun omgeving van 'gifvrij' voedsel voorzien. Zo onttrekken we onszelf en de boer aan de macht van de grote/buitelandse multinationals en grote inkooporganisaties/agro-industrie. Zo kunnen we weer wat zeggenschap over ons etensbord opbouwen. Door de boer een eerlijke prijs te betalen kan hij weer eerlijk, onbespoten voedsel voor ons verbouwen. Lees verder in dit artikel van MaatschapWij.

Mijn favoriete recepten

Spinazie soep

Regenboog nasi van gerst

Dukkah

Boekweit brood

Groentestoof

Zomerse rode bieten salade

Overige geraadpleegde bronnen

• https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1382668915300120?via%3Dihub
• https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0300483X14002273?via%3Dihub
• https://cb.imsc.res.in/deduct/search/&pname=ammonium&combine=
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6448049/
• Alles draait om je Hormonen / Je Brein Vitaal (Rineke Dijkinga)
• https://www.bnnvara.nl/zembla/artikelen/nog-steeds-geen-duidelijkheid-over-hormoonverstorende-stoffen
• https://radar.avrotros.nl/uitzendingen/gemist/item/hormoonverstorende-stoffen-in-urine-kamerleden/
• https://www.bnnvara.nl/zembla/videos/575418 (over PFAS stortingen)
• Https://www.pan-europe.info/si...
• https://docs.google.com/spreadsheets/d/1Z6H2EXqVchV2VcIDlEZVct__im2hQ0hk/edit#gid=1561437892
• https://www.epa.gov/environmen...